سیدمحمد رفیعای نایینیمیرزا رفیعا از سادات طباطبا و سلسله نسبش بدین صورت است: رفیع الدوله محمد فرزند حیدر، فرزند علی، فرزند سید بهاءالدین حیدر (ابی الفتوح)، فرزند کمال الدین حسن، فرزند شهاب الدین علی نقیب، فرزند فتوح الدین (ابوالمجد)، فرزند شهاب الدین علی، فرزند حمزه، فرزند اسحاق، فرزند طاهر، فرزند علی (ابوالحسن شهاب الدین)، فرزند محمد (ابوجعفر شهاب الدین، مدفون در مشهد)، فرزند احمد (ابی الفتوح)، فرزند محمد، فرزند احمد (احمد رئیس)، فرزند ابراهیم (طباطبای شاعر)، فرزند اسماعیل دیباج اکبر، فرزند ابراهیم (به لحاظ سخاوت زیاد به وی غمرمی گفتند)، فرزند حسن مثنی ، فرزند امام حسن مجتبی علیه‌السلام ، فرزند امام علی علیه‌السلام . فهرست مندرجات۲ - خانواده و ولادت ۳ - استادان ۴ - شاگردان ۴.۱ - علامه محمدباقر مجلسی ۴.۲ - شیخ حر عاملی ۴.۳ - ملا رفیعای گیلانی ۴.۴ - میر محمد صالح خاتون آبادی ۴.۵ - میر عبدالحسین خاتون آبادی ۴.۶ - امیر محمد معصوم تبریزی قزوینی (۱۰۹۱-۱۰۰۷ه ق) ۴.۷ - سید نعمت الله جزایری ۴.۸ - محمدباقر فرزند هدایت الله ۴.۹ - محمد مهدی مشهدی فرزند محمدرضا ۵ - در نظر اندیشمندان ۵.۱ - شیخ حر عاملی ۵.۲ - علامه مجلسی ۵.۳ - شیخ اسدالله کاظمی ۵.۴ - حاج محمد اردبیلی ۵.۵ - سید علیخان ۵.۶ - میرزا عبدالله افندی اصفهانی ۵.۷ - میرزا محمد طاهر نصرآبادی ۵.۸ - میرزا محمدعلی کشمیری ۶ - نگارش و تالیف ۶.۱ - رساله ها ۶.۲ - شروح کلامی و روایی ۶.۳ - حواشی و تعلیقات ۷ - فرزندان و نوادگان ۷.۱ - میرزا جعفر راهب ۷.۲ - طایفه ی شیخ الاسلام ۷.۳ - میر محمد حسین دوم ۷.۴ - میر سید محمد حسین اول ۷.۵ - سید حسین طباطبایی ۷.۶ - میرزا سعید طباطبایی ۷.۷ - موقوفه طلاب نجف ۸ - به سوی سرای باقی ۹ - پانویس ۱۰ - منبع ۱ - نسب و خاندانسلسلههای طباطبایی میرزا رفیعا، میرزا علی آقا، میر شاهمراد، میر محمد شفیع و میرباقر که پنج طایفه مهم طباطبایی مقیم اصفهان ، اردستان ، نائین و زوارهاند، از نوادگان سید بهاءالدین حیدرند. سید حیدر در قرن هفتم هنگام هجوم مغولها به زواره در خانه خویش به شهادت رسید و مزارش در مجاورت حسینیه بزرگ زواره زیارتگاه است. پدرش سید کمال الدین نیز که از علمای معروف قرن ششم هجری است، در این شهر مدفون می‌باشد. [۱]
خواجه نصیر طوسی و مردم زواره، مجله یغما، ۱۳۳۵، ص۱۱۵.
به میرزا رفیعا لقب حسنی حسینی نیز دادهاند، زیرا که نسبش از ناحیه پدر به امام حسن مجتبی علیه‌السّلام و از سوی مادر به امام حسین علیه‌السلام میرسد.۲ - خانواده و ولادتسید حیدر از زهاد و پرواپیشگان قرن دهم است و مرقدش از زیارتگاههای شهر نائین می‌باشد. در سال ۹۹۷هـ ق صاحب فرزندی شد که پدر نام محمد را برایش برگزید که بعدها به رفیع الدین و میرزا رفیعا مشهور شد و چون غالب ایام در نائین اقامت داشت، پسوند نائینی بعد از نامش دیده میشود. القاب آقا رفیعا و رفیعا را نیز برایش ذکر کرده اند. [۲]
ریحانة الادب، مدرس تبریزی، ج۶، ص۱۲۸.
میرزا رفیعا پس از تحصیلات مقدماتی در زادگاهش، راهی اصفهان شد. [۳]
روضات الجنات، خوانساری، ج۷، ص۸۴-۸۵.
۳ - استاداناز استادانش در نائین آگاهی به دست نیامد، جز اینکه از برخی قرائن برمی آید مقدمات علوم دینی و ادبیات فارسی و عربی را نزد پدرش فرا گرفته است. اینک به مربیان مشفق وی اشاره می‌کنیم. ۱ ـ شیخ بهایی [۵]
ریحانةالادب، مدرس تبریزی، ج۶، ص۱۲۸.
۲ ـ ملاعبدالله شوشتری : فرزند ملاحسین، از مشاهیر قرن دهم و معاصر شیخ بهایی است. وی از گروهی از اعلام ازجمله مقدس اردبیلی روایت کرده است. میرزا رفیعا که به درسش حاضر می‌شد، از او اجازه نقل حدیث گرفت. میرزا در برخی نوشته هایش از وی روایت نقل کرده است. او غیر از ملاعبدالله شوشتری مقتول است. [۶]
ریاض العلماء و حیاض الفضلاء، افندی، ج۳، ص۲۸۳.
۳ ـ میر ابوالقاسم فندرسکی : از بزرگان عرفان و فلسفه و مدرس حوزه اصفهان بود. میرزا رفیعا قانون و شفای ابوعلی را نزد او آموخت و از اندیشه‌های عرفانی او تاثیر پذیرفت. [۸]
اصفهان، لطف الله هنرفر، ص۲۱۷.
[۹]
رجال اصفهان، محمدباقر کتابی، ص۲۸۹.
خاتون آبادی ذیل حوادث سال ۱۰۵۰هـ ق یادآور میشود: «فوت سید سند فطن کیس استاد الفضلاء و رئیس الحکما میرابوالقاسم فندرسکی استاد جمعی از فحول چون سید سند میرزا رفیعای نائینی و علامه آخوند مولانا محمدباقر خراسانی و چون استادالفضلاء آقا حسین خوانساری رحمهمالله، مؤلف (این) ارقام از جناب مولانا محمد علیا استرآبادی که مسلم اهل عصر خود بود در صلاح و سداد و عبادت و اخلاق خوب با قدر وافری از علم فقه و تفسیر و حدیث شنید که می‌فرمود: میرابوالقاسم مردی بود در کمال دیانت و خوش مذهبی و معتنی به شان تصلب در ظواهر شرع و صاحب دین بود.» [۱۰]
وقایع السنین والاعوام، خاتون آبادی، ص۵۱۴-۵۱۵.
۴ ـ ملا خلیل قزوینی : خاتون آبادی و شیخ آقا بزرگ تهرانی به وی [۱۱]
طبقات اعلام الشیعه، آقا بزرگ تهرانی، ج۲، ص۱۳.
اشاره کرده‌اند، میرزا رفیعا از محضرش بهره برد. ملاخلیل مذکور از علمای معاصر علامه مجلسی است و او را به عنوان متکلم و اصولی جامع معرفی نموده اند. او از منتقدان و مخالفان صوفیه بود و به نظر میرسد میرزا رفیعا در نوشتن شرح بر اصول کافی و تعلیقه بر کتاب کافی از این استاد بی تاثیر نبوده است چرا که ملاخلیل قزوینی برای کتاب مزبور ارزش فوق العادهای قائل بود و به شاگردان خویش توصیه می‌کرد قدر آن را دانسته و مردم را به چنین کتابی توجه دهند. همچنین او شرحی فارسی و عربی بر کافی دارد و در آرای فقهی نیز ملا خلیل قزوینی قائل به وجوب نماز جمعه نبود موضوعی که میرزا رفیعا درباره آن رسالهای نوشت. [۱۴]
ریاض العلماء، ج۲، ص۲۶۱-۲۶۵.
[۱۵]
روضات الجنات، خوانساری، ج۳، ص۲۶۹-۲۷۳.
[۱۶]
فوائدالرضویه، شیخ عباس قمی، ج۱، ص۲۷۴.
۵ ـ سید محمد باقر داماد استرآبادی (۱۰۵۰-۹۷۹هـق) ولی قلی بن داود شاملو می‌نویسد: «... (میرزا رفیعا) در مبادی سن شباب تحصیل علم حدیث و فقه را در خدمت عمدةالعلما میرمحمد باقر داماد... نموده‌اند.» [۱۷]
قصص الخاقانی، ولی قلی بن داوود قلی شاملو، ج۲، ص۳۵.
۴ - شاگردانفروتنی، سخاوت علمی، احاطه بر علوم، قدرت بیان و ذوق سلیم موجب شد حوزه درسی میرزا مرجع عدهای از اندیشمندان گردد، ازجمله: ۴.۱ - علامه محمدباقر مجلسیعلامه مجلسی در کتاب اجازات حدیث خود از وی به عنوان سومین استاد، سید حکیمان و سید سند یاد و از او روایاتی نقل کرده است. ۴.۲ - شیخ حر عاملیاو به وجود چنین استادی مباهات و از او حدیث نقل میکند. حکیم جلوه از احفاد میرزا رفیعا می‌نویسد: «صاحب وسایل جد مرا که میرزا رفیع الدین نائینی است و صاحب تصانیف بسیار می‌باشد در زمره ی مشایخ روایی خود معرفی میکند.» [۲۰]
نامه دانشوران ناصری، جزء سوم، چ دوم، ص۳۱.
۴.۳ - ملا رفیعای گیلانیاز مشاهیر نیمه اول قرن دوازدهم هجری است که مباحث تفسیری، فقهی و اصولی وی بنیانی محکم و استوار داشت. بسیاری از این دانشها را از محضر میرزا رفیعای نائینی به دست آورد و در حکمت علمی ، اخلاق حسنه و اعمال عبادی و شرعی و پاکی طینت و تقویت امور معنوی از استاد بهره برد. محدث قمی پس از نقل سخن شیخ عبدالنبی قزوینی درباره اش می‌نویسد: «در ریاض العلماست که: مولی رفیعا گیلانی معاصر، فاضل، عالم، حکیم ماهر در علوم الهی و ریاضی از شاگردان استاد فاضل ( محقق سبزواری ) و میرزا رفیعای نائینی است، حاشیه ای بر اصول کافی از وی می‌باشد.» [۲۱]
فوائدالرضویه، شیخ عباس قمی، ج۲، ص۵۳۷.
[۲۲]
فیض قدسی، میرزا حسین نوری، ص۱۰۲.
۴.۴ - میر محمد صالح خاتون آبادیاز متکلمان و فقهای عصر صفوی و داماد علامه مجلسی است. وی علاوه بر راه یافتن به حوزه درسی مرحوم مجلسی، به محضر میرزا رفیعا شتافت و در فقه ، کلام و حدیث از وی بهره برد. [۲۳]
رجال اصفهان، محمدباقر کتابی، ص۵۵-۵۶.
۴.۵ - میر عبدالحسین خاتون آبادیاز دانشمندان اصفهان و معاصر علامه مجلسی است. در تاریخ و شرح حال آثاری مفید دارد. در کتاب معروفش وقایع السنین و الاعوام می‌نویسد: «استادانم در معقول و منقول عبارتند از ملامحمد باقر مجلسی ، باقر سبزواری ، میرزا رفیعای نائینی ، ملاحسین بروجردی ، ملا عبدالله تونی و برادرش ملا احمد تونی .» وی نزد ملافتح الله خوشنویس ، خط را مشق کرد و با پسر میرزا رفیعا همدرس بود و در ذیل وقایع سال ۱۰۸۰هـ ق از میرزا رفیعا به عنوان سید سند ، فاضل محقق، علامه یگانه عصر و استاد و استناد خودش نام میبرد. [۲۴]
وقایع السنین و الاعوام، میر عبدالحسین خاتون آبادی، ص۵۳۰.
وی در جای دیگر یادآور میشود: «همراه با فرزند میرزا رفیعا (میرزا ابوالحسن طباطبایی) در خدمت والد ماجدش شرح تجرید و حاشیه ملا جلال الدین دوانی بر تهذیب المنطق ملا سعدالدین تفتازانی را با هم می‌خواندیم.» [۲۵]
وقایع السنین و الاعوام، میر عبدالحسین خاتون آبادی، ص۵۴۴.
آیت الله مرعشی نجفی در مقدمه بر «وقایع السنین و الاعوام» می‌نویسد: «کان المؤلف من عیون فضلاء الاصفهان و من تلامذة الفاضل السبزواری والمیرزا رفیعا الطباطبایی النائینی المشهور صاحب الحاشیه المعروفه علی الکافی فی المعقول...» [۲۶]
وقایع السنین و الاعوام، میر عبدالحسین خاتون آبادی، ص۲.
[۲۷]
وقایع السنین و الاعوام، میر عبدالحسین خاتون آبادی، ص۱۴۱.
۴.۶ - امیر محمد معصوم تبریزی قزوینی (۱۰۹۱-۱۰۰۷هـ ق)از شاگردان میرزا رفیعا و معاصر آقا حسین خوانساری، ملامحسن فیض کاشانی و ملامحمد تقی مجلسی می‌باشد. در کتب تراجم به عنوان دانشور جامع معقول و منقول و ماهر در حدیث، حکمت، ادبیات عرب و ریاضیات معرفی شده و حاشیه الهیات شرح اشارات خواجه، حاشیه بر حاشیه خضری بر شرح تجرید قوشچی، حاشیه شفا و منتخب الملل النحل از آثارش است. [۲۸]
ریحانةالادب، مدرس تبریزی، ج۴، ص۴۵۰.
وی سر سلسله خاندان معروف علمی آل حاج سید جوادی است و در قزوین جنب امامزاده شاهزاده حسین مدفون است. [۳۱]
کتاب ماه دین، ش ۴۷ - ۴۸، ص۳۴.
۴.۷ - سید نعمت الله جزایریوی که دانشوری پرآوازه و صاحب تالیفات گوناگون است، هنگام اقامت چهار ساله در شهر اصفهان، محضر میرزا رفیعا را مغتنم شمرد. [۳۲]
کشف الاسرار فی شرح الاستبصار، تحقیق و تعلیق سید طیب جزایری، ج۱، ص۵۸.
استادش که گوهرشناسی ماهر بود، طی مدتی کوتاه، ارزش واقعی این مروارید معانی را شناخت و کوشید با عنایتی ویژه مشکلات علمی اش را حل کند. [۳۳]
دیدار با ابرار، عباس عبیری، ج۲۰ .
۴.۸ - محمدباقر فرزند هدایت اللهاز خوشنویسان و خطاطان مشهور عصر صفوی است که به حوزه درسی میرزا رفیعا راه یافت و با استادش رابطهای دوستانه و صمیمانه برقرار و آثار استاد را با خطی زیبا تحریر کرد. وی حاشیه استاد بر اصول کافی را در زمان حیات مؤلف (۱۰۸۰هـ. ق) تحریر کرد و شیخ آقا بزرگ تهرانی این اثر را به خط این هنرمند در نجف اشرف دیده است . [۳۴]
طبقات اعلام الشیعه، آقا بزرگ تهرانی، ص۶۶- ۶۷.
۴.۹ - محمد مهدی مشهدی فرزند محمدرضااو نظرات فقهی استاد را در دو رساله طهارت و صلوة به زبان فارسی جمع آوری و تدوین کرد. [۳۵]
طبقات اعلام الشیعه، آقا بزرگ تهرانی، ص۵۹۹-۶۰۰.
۵ - در نظر اندیشمندانبا روی کار آمدن دولت صفویه و رسمی شدن مذهب تشیع در قرن دهم هجری، علمای شیعه ازجمله میرزا رفیعا فضای فرهنگی سیاسی جدید را غنیمت شمرده و کوشیدند به موازات نگارش آثار به زبان عربی ، آثاری را به زبان فارسی برای رفع نیاز فرهنگی، کلامی و اعتقادی جامعه فارسی زبان ایران به نگارش درآورند. مهمترین بعد علمی میرزا، جنبه کلامی اوست. وی کلام اسلامی را با عنایت به متون روایی و حکمت شیعی و الهام از قرآن کریم تدوین کرد. برخی شاگردان و تذکره نویسان این جنبه را مورد توجه قرار داده و افزوده‌اند او در جلسات درسی خود با طرح مباحث عمیق فلسفی مشتاقان حکمت اسلامی را به فیض میرسانید. نگارشهای وی نیز نشان احاطه بر متن حدیثی و روایات منقول از اهل بیت علیه‌السلام دارد. او در پاره ای از نوشته ها مفاهیم کلامی و برهانی را با آیات و روایات زینت داده است و اینکه از مولا عبدالله شوشتری و شیخ بهایی اجازه نقل روایت داشت و به شخصیتهایی چون علامه مجلسی و شیخ حر عاملی اجازه نقل حدیث داده، گویای بعد حدیثی و فقاهت اوست. نظر علمای عصر صفوی و تراجم نگاران دوره‌های بعد می‌تواند ابعاد علمی و فکری این شخصیت را روشن کند، لذا گزیده‌ای از آنها ذکر میشود: ۴.۲ - شیخ حر عاملی«... مولانا میرزا رفیع الدین محمد نائینی، فاضل، عالم بزرگوار، دارای جلالت شان حکیم متکلم ماهر که دارای تالیفاتی ازجمله شرح اصول کافی است. از معاصرین ماست. توسط مولا محمدباقر مجلسی از وی روایت می‌نمائیم.» ۵.۲ - علامه مجلسی«سیدالحکماء المتالهین و قدوة الحکماء المتالهین و سید سند میرزا رفیع الدین محمد بن امیر حیدر حسینی طباطبایی نائینی.» وی از میرزا رفیعا به عنوان سومین استاد و طریق اجازه حدیث نام میبرد. ۵.۳ - شیخ اسدالله کاظمی«... نائینی سید اجل اسعد، افخر امجد، فقیه و حکیم متکلم اوحد، رفیع الدین محمد حسینی، صاحب بحارالانوار از وی روایت میکند و معاصر او بوده و از وی ستایشی بلیغ نموده است.» [۳۸]
مقابس الانوار، شیخ اسدالله کاظمی، ص۵۴۴.
۵.۴ - حاج محمد اردبیلی«... رفیع الدین... نائینی یگانه ی عصر، پیشوای محققین، سید حکماء متالهین، برهان بزرگان متکلمین. حال وی در جلالت قدر و عظمت شان و رفعت مقام و تبحرش در علوم عقلی و دقت نظر و اصابت رای و حدس و وثائق و امانت و عدالتش مشهورتر از آن است که ذکر شود و بالاتر از این است که در عبارت بگنجد. او اخبار را از افضل اکمل پرهیزگار پاک سرشت مولانا عبدالله شوشتری (قدس سره) فرا گرفت. دارای مصنفاتی نیکوست.» امیر معصوم بن محمد فصیح بن میر اولیاء حسینی تبریزی (متوفای: ۱۰۹۱هـ ق و از شاگردان میرزا رفیعا) در دیباچهای بر شرح اصول کافی (از تالیفات استادش) نوشته است: «... سید الفضلا و استاد العلماء ذوالقریحه الملکوتیه والفطرةالبرهانیه البارع الفطن و الفایق اللسن (اللیق) المرتقی فی االمعقولات الی الدرجة العلیا والفایز فی المنقولات بالدرج المعلی لازال کاسمه السامی رفیعا.» [۴۰]
فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه ی دانشکده الهیات و معارف اسلامی مشهد، ج۳، ص۱۳۳۳.
میر محمد صالح خاتون آبادی که شاگرد اوست، می‌نویسد: «میرزا رفیعای نائینی که از اعاظم علمای محققین و افاخم فضلای مدققین و اساطین حکما و متکلمین است و در همه علوم ید طولایی داشته و در تحقیق و دقت و اصابت رای و قوت فکر در میان سایر افاضل روزگار ممتاز است مصنفاتی هم دارد.» [۴۱]
علامه مجلسی بزرگمرد علم و دین، ص۸۶.
۵.۵ - سید علیخان«میرزا رفیع الدین مشهور به میرزا رفیعا از همه علمای عصر خود برتر بود او راست تعلیقه ای بر کافی و جز آن هم آثاری دارد.» [۴۲]
سلافة العصر، سید علیخان، ص۴۹۱.
ولی قلی بن داود قلی شاملو از مورخان عصر صفوی: «سرآمد علما و فضلای زمان و شارح متن کلام الهی، جامع معقول و منقول و کاشف اسرار باطنی حضرت میرزا رفیعا طباطبایی نائینی است که صیت کوکبه ی جهانگیر معرفتش در محیط و محاط فلک اعظم چنان پیچیده که گوش اهل حال به جز طنطنه ی احادیث کمال آن بلند اقبال از هیچ کس نشنیده:به صورت جهان فضیلت و وقار• • • به معنی سپهر شریعت مدار سخن سر بلند از مقالات اوست• • • شفای حکیمان اشارات اوست عبارات او جملگی حجت است• • • مقالش سراسر همه حکمت است دلش گنج اسرار یونانیان• • • زبانش کلید معانی بیان شهید آن چنان در اصول و کلام• • • که صیتش جهانگیر شد والسلام الآن که عمر شریف ایشان از عقد هفتاد متجاوز است به تدریس و انتشار اقسام علوم و انواع فنون از فقه و حدیث و تفسیر و اصول و حکمت و کلام اشتغال دارند و جناب مجتهد الزمانی در اکثر فنون علم تصنیف و تالیف دارند.» [۴۳]
قصص الخاقانی، ولی قلی بن داوود قلی شاملو، ج۲، ص۳۵.
۵.۶ - میرزا عبدالله افندی اصفهانی«فاضل عالم جلیل، عظیم الشان، حکیم، متکلم ماهر، کتابهایی از او باقی است، از طریق علامه مجلسی از او روایت نقل می‌کردیم، در اصفهان درگذشته و همانجا دفن شده و شاه صفی بر مزارش بقعه ای رفیع ساخته است.» [۴۴]
ریاض العلما و حیاض الفضلاء، میرزا عبدالله افندی، ج۵، ص۱۹۳.
وی در اثری دیگر نیز از میرزا رفیعا یاد کرده و او را ستوده است. [۴۵]
تعلیقه بر امل الآمل، میرزا عبدالله افندی، ج۲، ص۳۰۹.
۵.۷ - میرزا محمد طاهر نصرآبادی«هرگز شاه بازی مثل او در هوای تجرید، بال پرواز نگشوده و هیچ گاه سیاحی چون او بیابان تفرید و ارشاد را نپیموده. از تازیانه ی ریاضت نفس را سرکوفته و بساط خاطر را از ما سوی الله به جاروب بی تعلقی روفته. لطیفه‌های شورانگیزش نمکین و گفته‌های شیرینش دلنشین. در عالم معرفت همه کار...» [۴۶]
تذکره نصرآبادی، میرزا محمد طاهر نصرآبادی، ص۱۲۸.
۵.۸ - میرزا محمدعلی کشمیری«از بزرگان متکلمین و فضلای متبحر و اعاظم حکماء و از مشایخ علامه آخوند ملا محمدباقر مجلسی بود کما فی کتب الرجال در اجازه ی شیخ یوسف بحرانی به تقریب ذکر جمعی از فضلای کرام که مولانا مجلسی از ایشان روایت داشت مذکور است که از آن جمله عالم علامه میرزا رفیع الدین نائینی است که از شیخ بهایی و ملاعبدالله شوشتری روایت داشت. از سادات طباطبا و فاضلی فقیه و افضل مجتهدین عصر خویش به شمار میرفت... در ادامه از قول یکی از شاگردان میرزا رفیعا یعنی محمد مهدی بن سید محمدرضا مشهدی متذکر می‌گردد [ «چون در زمان غیبت امام علیه‌السلام بر هر مکلف لازم است که در صورت تعذر اجتهاد خود در تحقیق احکام فقه بر فتاوای مجتهد حی عادل عمل کند لهذا من به جهت تحصیل مسایل ضروری عبادات و تحقیق این معنا که افضل علمای عصر کیست که تقلید او توان نمود در مشهد مقدس و دارالسلطنه اصفهان و دارالفضل شیراز و مکه معظمه و مدینه مشرفه به خدمت عالی حضرت سیادت و نقایت منقبت افادت و افاضت مرتبت قطب سپهر معرفت و حقیقت مرکز دایره ی شریعت و طریقت مشید اساس شریعت ممهد قوانین حقیقت زبده ی اولاد مصطفوی خلاصه احفاد مرتضوی افضل الفضلاء اعلم العلماء میرزا رفیع الدین محمد الحسنی الطباطبایی که بسیاری از فضلای عصر اذعان فضیلت و اعلمیت و جامعیت او نموده اند، مشرف شدم و التماس درس و استدعای مسایل ضروری عبادات به طریق سوال عرض نمودم، توجه فرموده بر سوال من عنایت نمود...». [۴۷]
تذکره نجوم السما فی تراجم العلماء، میرزا محمد علی کشمیری، ص۸۹-۹۰.
خوانساری، [۴۸]
روضات الجنات، خوانساری، ج۷، ص۸۴.
محدث قمی، [۴۹]
فوائد الرضویه، شیخ عباس قمی، ص۵۳۱.
محمدعلی تبریزی [۵۰]
ریحانة الادب، مدرس تبریزی، ج۳، ص۱۲۸.
و سید مصلح الدین مهدوی [۵۱]
تذکرة القبور، ص۳۴۳.
نیز مقامات علمی و معنوی این عالم را ستوده‌اند.۶ - نگارش و تالیفآثار وی به لحاظ شکل و قالب به سه دسته (رساله، شرح و حاشیه و تعلیقه) تقسیم می‌شوند و معروفترین آنها شجره الهیه و ثمره آن است که معرفی میشود: ۶.۱ - رساله ها۱ ـ شجره الهیه : رساله فارسی شجره الهیه حاوی مباحث فلسفی، کلامی عمیق در مسایل اعتقادی شیعه با عنایت به قرآن و حدیث نوشته شده است. وی انگیزه خود از نگارش این رساله را بهره گیری دین ورزان از بیان منظم مسایل و رسیدن آنان به معرفت الله ذکر میکند، چون بزرگترین نعمتی که انسان به آن اختصاص یافته، علوم دینی و معارف یقینی است که نجات و رستگاری انسان در دنیا و آخرت به تحصیل و نشر آن ارتباط دارد و زیان بزرگ و عذاب دردناک به فقدان و کتمانش وابسته است. شیخ آقا بزرگ تهرانی نسخ خطی از این رساله را در کربلا و نجف دیده و در کتاب الذریعه معرفی کرده است. ابوالقاسم رفیعی مهرآبادی از فضلا و مورخان معاصر دو نسخه از این رساله (یکی در سال ۱۰۶۷هـ ق و دیگری به سال ۱۰۷۳هـ ق تحریر گردید.) را مشاهده کرده است. این دو در زمان حیات مؤلف (میرزا رفیعا) به نگارش در آمده‌اند. [۵۴]
مجله کلام اسلامی، ش ۲۱، ص۷۰-۷۱.
ذبیح الله صفا که برای شجره الهیه ارزش ادبی قائل بود، می‌نویسد: «کتاب شجره الهیه در کلام شیعه تالیف رفیع الدین طباطبایی از عالمان سده یازدهم هجری است وی این کتاب را در عهد پادشاهی شاه صفی و به نام او نوشته و به رسم متکلمان شیعه از اثبات وجود خالق و نبوت و معاد و امامت سخن گفته است.» [۵۵]
تاریخ ادبیات در ایران، ذبیح الله صفا، ج۵، بخش سوم، ص۱۴۷۶.
یاد آور میشود این کتاب و نیز ثمره شجره الهیه به کوشش عبدالله نورانی چاپ شده است.۲ ـ ثمره شجره الهیه: خلاصه شجره الهیه در یک مقدمه، پنج مقصد و یک خاتمه. ۳ ـ رساله در اقسام التشکیک و حقیقت به زبان عربی: رساله مذکور در حاشیه شرح هدایة در سال ۱۳۱۳هـ ق در ایران به طبع رسیده است. شهید مرتضی مطهری آن را در زمره آثار میرزا رفیعا نام میبرد.» ۴ ـ رساله حل شبهه استلزام در موضوع حکمت و فلسفه ۵ ـ اجوبة المسایل: رسالهای است به زبان فارسی به صورت سوال و جواب در مورد عبادات و احکام که محمد مهدی مشهدی از شاگردان میرزا رفیعا آن را تدوین کرده است. [۵۹]
فهرست کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ص۲۳.
۶ ـ رساله ای در طهارت و نماز : این رساله را نیز وی در پاسخ به سوالات همان شاگرد نوشته است. جمع آوری کننده می‌گوید: «پس از آن که در اصفهان به محضر استادم رسیدم و از درسش استفاده کردم، این پرسشهای فقهی را در موضوع طهارت و صلوة مطرح کردم و جواب گرفتم.» [۶۰]
طبقات اعلام الشیعه، آقا بزرگ تهرانی، ص۵۹۹-۶۰۰.
۷ ـ رساله ای در عدم وجوب عینی نماز جمعه در زمان غیبت حضرت مهدی عجل‌الله‌فرجه‌الشریف . ۸ ـ رساله ای در فقه به طریق استدلالی: مؤلف قصص الخاقانی می‌گوید: «میرزا رفیعا آن را در ده هزار بیت (سطر) نگاشته است.» [۶۱]
قصص الخاقانی، ولی قلی بن داوود قلی شاملو، ج۲، ص۳۵.
۹ ـ رسالهای در علم الهی و نیز اثبات نبوت، امامت و معاد. [۶۲]
قصص الخاقانی، ولی قلی بن داوود قلی شاملو، ج۲، ص۳۵.
۶.۲ - شروح کلامی و روایی۱۰ ـ شرح حدیث حدوث الاسما: به زبان عربی است و صبغه ای کلامی و فلسفی دارد، گرچه مؤلف به آیات و روایات هم توجه کرده است. نسخه ای از آن در کتابخانه مجلس شورای اسلامی موجود است. [۶۳]
فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، احمد منزوی، ج۱۲، ص۳۶.
۱۱ ـ شرح اصول کافی : از مهمترین آثار میرزا رفیعا است که موفق به تکمیل آن نشده است. ۶.۳ - حواشی و تعلیقات۱۲ ـ حاشیه بر مختلف الشیعه فی احکام الشریعة: اصل این کتاب از علامه جلالالدین الحسن بن یوسف بن مطهر الحلی (متوفای: ۷۲۶هـ ق) است و میرزا رفیعا به آن حاشیهای استدلالی نوشت. کتاب حاوی نظرات فقهی آن حکیم به زبان عربی است و نسخهای از آن به شماره ۶۶۴۷ در کتابخانه آستان قدس رضوی هست. در کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی هم اثری خطی از آن نگاهداری میشود که در ۱۸۵ برگ ۱۸ سطری و به خط نسخ است. ۱۳ ـ حاشیه بر شرح حکمة العین. ۱۴ ـ حاشیه بر مدارک الاحکام سید محمد عاملی. ۱۵ ـ حاشیه بر شرح مختصر ابن حاجب عضدی. [۶۴]
یاد میرزا رفیع الدین نائینی، کیهان اندیشه، ش ۵۰، ص۱۸۱-۱۸۲.
۱۶ ـ حاشیه بر شرح ارشاد الاذهان الی احکام الایمان. ۱۷ ـ حاشیه و تعلیقه بر شرح صحیفه سجادیه از شیخ عبدالصمد بهایی (متوفای: ۱۰۳۰هـ. ق) ۱۸ ـ حاشیه بر شرح اشارات خواجه نصیر طوسی . ۱۹ ـ حاشیه بر ارشاد شیخ مفید . [۶۷]
تاریخ فلسفه اسلامی، هانری کربن، ترجمه سید جواد طباطبایی، ج۲، ص۱۵۵.
۲۰ ـ حاشیه بر کافی. ۷ - فرزندان و نوادگانمیرزا رفیعا چند فرزند داشت که معروفترین آنها ابوالحسن بهاءالدین محمد طباطبایی است. سید محسن امین از او چنین نام میبرد: «عالم، حکیم، فقیه، ستاره شناس ، اهل زهد و عرفان که نزد پدر و علامه مجلسی صاحب بحار درس خوانده و نبوغ علمی و فکری در اعقابش استمرار یافته و از این خاندان جماعتی از ارباب فضل و تالیف و تصنیف برخاسته‌اند.» میر عبدالحسین خاتون آبادی (همدرس وی) از او به عنوان سید سند یاد کرده و افزوده است که همراه با او در حوزه درسی میرزا رفیعا حکمت و فلسفه می‌خواند. خاتون آبادی تاریخ فوتش را ۱۰۹۸هـ ق ذکر میکند. [۶۹]
وقایع السنین و الاعوام، میر عبد الحسین خاتون آبادی، ص۵۴۴.
تیره‌های سادات میرزا رفیعا از اولاد ابوالحسن مذکورند که به نه شاخه تقسیم می‌گردند و از آن میان سادات درمیانی معروفند که در اصفهان ساکن میباشند و موقوفاتی هم به آنان اختصاص یافته است. حاج سید محمد باقر و حاج میرزا حسن درمیانی از فضلای اصفهان، منتسب به این خاندان‌اند. [۷۰]
کتاب ماه دین، ش ۴۷ و ۴۸، ص۳۷.
۷.۱ - میرزا جعفر راهبمیرزا جعفر راهب از سادات طباطبا و حکیم معروف از نوادگان میرزا رفیعاست که مسافرتهایی به هند داشت و کتابی در تاریخ نادرشاه و سلسله زندیه نوشت. وی طبعی لطیف داشت و شعر می‌سرود. این بیت از اوست: چنان مکن که ز خاکم غبار برخیزد• • • مبادا پرده‌ام از روی کار برخیزد راهب در سال ۱۱۶۶هـ. ق وفات یافت و در قبرستان آب بخشان اصفهان دفن گردید. ماده تاریخ فوتش چنین است: «راهب صد حیف کز جهان رفت.» [۷۱]
تذکرة القبور، سید مصلح الدین مهدوی، ص۳۲۳.
[۷۲]
تاریخ اردستان، جاول، ابوالقاسم رفیعی مهرآبادی، ص۱۸۸.
[۷۳]
رجال اصفهان، محمد باقر کتابی، ج۱، ص۲۹۴.
[۷۴]
فرهنگ تاریخ نائین، ص۹۵.
۷.۲ - طایفه ی شیخ الاسلاممیر محمد رفیع طباطبایی از نوادگان میرزا رفیعا دو فرزند داشت، یکی به نام میرمحمد حسین اول و دیگری به نام میر سید علی طباطبایی. میرمحمد حسین از دانشوران و علمای شهر اصفهان بود که هنگام یورش افاغنه به این شهر و به دنبال آن رواج ناامنی و آشوب و قحطی در مرکز حکومت صفویان خانه اش کانون امنی برای مردم اصفهان به شمار میرفت. وی که معروف به امام (به دلیل تصدی امام جمعه و امام جماعت اصفهان) و ملقب به شیخ الاسلام است در سال ۱۱۷۵هـ. ق در زمان کریم خان زند ، در اصفهان به سرای باقی شتافت و پیکرش در حوالی آب بخشان دفن شد. تاریخ کوچ ابدی او را چنین گفته‌اند: گفتا رفیق از پی تاریخ آن «امام» • • • یا رب به خلد جان «محمدحسین» باد چون مقبره اش در محل کنونی میدان شهدای اصفهان قرار داشت، هنگام احداث این میدان تخریب گردید، ولی سنگ مزارش که خود از مواریث فرهنگی این شهر به شمار می‌رود، به عمارت چهل ستون انتقال داده شده. آیت‌الله مرعشی نجفی طی یادداشتی می‌نویسد: «وقتی عبارت حک شده بر این لوح را یادداشت می‌کردم، قبرستان تاریخی آب بخشان را خراب می‌کردند تا خیابان را امتداد دهند. از القابی که بر این لوح منقوش بود مشخص می‌گردید که صاحب قبر فردی محدث و فقیه بوده است.» طایفه منسوب به وی به شیخ الاسلام موسوم هستند. میر محمد حسین دارای دو پسر بود یکی از آنها میر محمد صادق نام داشت که در قبرستان زواره دفن شد و بقعه‌ای دو پوشه با آجرکاری جالب بر مزارش ساخته‌اند. از عباراتی که به خط زیبای ثلث بر سنگ مرمری نفیس حک کرده‌اند و بر روی قبرش نهاده‌اند، علو مقام و کمالات علمی اش به دست می‌آید. این فقیه وارسته در سال ۱۲۰۸هـ. ق به دار بقا شتافت. سید محمد مظهر فرزند این مجتهد محدث در اواخر قرن دوازدهم هجری در زواره به دنیا آمد و تحصیلات مقدماتی را در حوزه درسی ملاعبدالعظیم بیدگلی که در این دیار برقرار بود، فراگرفت و به خاطر علاقه به آموختن علم طب به سند رفت و در دستگاه حکومت آن نواحی نفوذ کرد و دختر یکی از امیران سند را به همسری برگزید. حاصل این ازدواج سید ابوالحسن طباطبایی ( حکیم جلوه ) است. مظهر ذوق شعری هم داشت و کتابی در احوال فرمانروایان صفویه نگاشت که در برخی تذکرهها از آن نام برده شده و از مآخذ مهم سرجان ملکم انگلیسی در تدوین تاریخ ایران است. مظهر زوارهای با توصیه‌های برادرش میر محمد حسین دوم (شیخ الاسلام ثانی) به زواره بازگشت و به سال ۱۲۵۲هـ. ق در این شهر درگذشت و مجاور مرقد پدرش میرمحمد صادق دفن شد. ۷.۳ - میر محمد حسین دوممیر محمد حسین دوم علاوه بر تبحر در فقه، حدیث و حکمت و کسب مراتب زهد و تقوا، خط شکسته را بسیار نیکو می‌نگاشت و برخی نامه هایش نزد عدهای از فضلای منطقه اردستان و زواره باقی است. محمد حسین که گاهی در اصفهان و مواقعی در زادگاهش به سر میبرد، در قبرستان زواره دفن شده است. میر محمد حسین دوم چهار پسر به نامهای میرزا محمد اسماعیل (شیخ الاسلام)، حاج میرزا تقی، میرزا احمد و میرزا حسن داشت که مشهورترین آنها حاج میرزا اسماعیل زوارهای است. وی از علما، محدثان و شاگرد برجسته سید محمد باقر شفتی بود و صاحب جواهر به وی اجازه اجتهاد داد. [۷۵]
تاریخ اردستان، ج۱، ص۵۷.
[۷۶]
بیان المفاخر، سید مصلح الدین مهدوی، ج۱، ص۲۶۹.
در تکمله نجوم السماء درباره اش آمده است: «فاضلی نحریر و عالمی با توقیر در علوم حکمیه و فنون فلسفیه گوی سبقت را از اقران عصر خود ربوده، خواهرش در حبالهی عقد حجةالاسلام آقا سید محمد باقر رشتی (شفتی) بوده و حاج سید عبدالله فرزند سید حجةالاسلام خواهرزاده ی ایشان است.» [۷۷]
تذکره نجوم السماءفی تراجم العلماء، میرزا محمد علی کشمیری، ص۱۲۸.
وی در سال ۱۲۶۱هـ. ق به هند و منطقه شیعه نشین لکنهو رفت و یک سال به تدریس و تبلیغ مشغول شد. جمعی از دانشوران همچون سید مهدی شاه (متوفای: ۱۳۱۴هـ. ق) و سید عبدالله و سید جواد کشمیری از شاگردانش بودند. خود نیز از محضر مرحوم نجفی و محمد تقی رازی بهره برد. حاشیه بر شرح هدایه ملاصدرا و شرح دره منظومه سید بحرالعلوم از آثار معروف اوست. [۷۸]
کتاب ماه دین، ش ۴۷ - ۴۸، ص۳۸.
[۷۹]
آتشکده ی اردستان، ج۲، ص۲۹۰.
۷.۴ - میر سید محمد حسین اولمیر سید محمد حسین اول فرزندی به نام میر سید محمد داشت که حاج میرزا رفیعا و حاج میرزا حیدرعلی از فرزندان او میباشند. حاج میرزا رفیعا در ابتدای امر در اصفهان سکونت داشت، ولی پس از اینکه امر تولیت موقوفات میر جمله اردستانی بنا به تصویب سید شفتی به وی واگذار شد، در زواره اقامت گزید. او مدتی در هندوستان به سر میبرد و چند پسر و دختر داشت که هر کدام تیره‌هایی از سادات طباطبای منسوب به این خاندان را تشکیل دادهاند و اغلب فرزندانش اهل فضل و کمال بودهاند. سید مصلح الدین مهدوی به نقل از آتشکده ی اردستان درباره اش می‌نویسد: «... فرزند میر سید محمد طباطبایی منسوب به میر محمد حسین اول و از احفاد میرزا رفیعای نائینی معروف از علماء اصفهان بوده و نزد بزرگانی تلمذ نموده و مدتی به هندوستان مهاجرت کرده و در آنجا زنی از امرای سند اختیار نموده و از آن مخدره اولادی نداشته است. مشار الیه مورد توجه و عنایت سید حجةالاسلام (شفتی) بوده و پس از معاودت از سفر هند، از طرف ایشان متصدی موقوفات میر جمله اردستانی گردید.» [۸۰]
بیان المفاخر، سید مصلح الدین مهدوی، ج۱، ص۳۱۹-۳۲۰.
۷.۵ - سید حسین طباطباییمیر سید محمد علی در سال ۱۱۶۱هـ. ق وقف نامهای را که به موجب آن حاج میر محمد حسن طباطبایی زوارهای مقداری از املاک موغار (ازتوابع شهرستان اردستان) را بر سادات سید روح الله اردستانی وقف کرده بود، امضا کرده است. [۸۱]
تاریخ نائین، بخش ضمیمه، ص۹۶.
[۸۲]
مکارم الآثار، معلم حبیب آبادی، ج۱، ص۳۲.
سید حسین طباطبایی (مجمر) از شاعران معروف عصر قاجاریه که دیوان شعرش یک بار به اهتمام حکیم جلوه و در بار دیگر با مقدمه و کوشش محیط طباطبایی به چاپ رسید، فرزند معروف میر سید محمدعلی است. [۸۳]
رشد معلم، خرداد ۱۳۷۰، روزنامه کیهان، ش ۱۴۲۲۸.
[۸۴]
روزنامه اطلاعات، ش ۱۹۵۴۹.
دکتر سید محمد باقر کتابی هم نوشته است: «میر سید علی نائینی از علماء و فقهای عصر خود بوده و در نجوم ، طب و ریاضیات نیز تسلط داشته است و گاهی نیز بر اقتضای حال شعر می‌سرود میر سید علی مدتی نزد پدر به تحصیل پرداخته است. تالیفاتی دارد از آن جمله: حاشیه بر تفسیر بیضاوی ، رسالهای در وجوب عینی نماز جمعه، رسالهای در حرمت تراشیدن ریش، رسالهای در اثبات ضروری بودن رجعت . وفات میر سید علی در سال ۱۱۹۵هـ. ق اتفاق افتاده و در مزار امامزاده ستی فاطمه در اصفهان مدفون گردید.» [۸۵]
رجال اصفهان، محمد باقرکتابی، ص۸۰.
۷.۶ - میرزا سعید طباطباییمیرزا سعید طباطبایی نیز از احفاد میرزا رفیعای نائینی است و تالیفاتی دارد و برخی شرح حال نگاران مقامات علمی و فضیلتهای او را ستوده‌اند. حضرت آیت‌الله مرعشی نجفی می‌گوید: «در اصفهان در کتابخانه ی مرحوم میرزا ابوالهدی مجموعه‌ای به خط میرزا سعید دیدم که از ولادت صاحب ترجمه در سال ۱۱۹۰هـ. ق حکایت داشت. او از جمله علمای دانش تفسیر، معقول و عرفان بوده که شعر هم می‌سروده است.» [۸۶]
فرهنگ تاریخ نائین، ص۹۶.
۷.۷ - موقوفه طلاب نجفمیر محمد سعید امیر جمله الملک اردستانی از امیران عصر صفوی به میرزا رفیعای نائینی وکالت داد تا املاکی را که در اردستان و جاهای دیگر در مالکیت اوست، برای طلاب نجف وقف کند و خود امیر جمله، متولی و میرزا رفیعا ناظر باشد و اگر اعقاب و احفاد هر کدام منقرض گردید، دیگری قائم مقام باشد. نوادگان و بازماندگان میرزا رفیعا در اعصار بعد وظیفه جد خویش را در این خصوص انجام می‌دادند. [۸۷]
آتشکده ی اردستان، بخش دوم، ص۲۸۲.
۸ - به سوی سرای باقیصاحب حدائق المقربین و سید علیخان در سلافة العصر تاریخ درگذشت این حکیم را ۱۰۸۰هـ. ق ضبط کرده‌اند، اما همانگونه که در برخی کتب تراجم آمده تاریخ دقیق فوت وی را سال ۱۰۸۲هـ. ق (۸۵ سالگی) است، زیرا بر لوح مزارش این ماده تاریخ نوشته شده است: به تاریخ فوتش خردمند گفت «مقام رفیع مقام رفیع» با احتساب حروف ابجد سال ۱۰۸۲هـ ق می‌باشد. آرامگاه میرزا رفیعا در اصفهان در بقعه‌ای تک افتاده و در حاشیه فرودگاه این شهر قرار دارد. این بنا به دستور شاه سلیمان صفوی ساخته شد و پایه ای هشت ضلعی دارد که در هر ضلع آن دو طاق نما روبه روی هم قرار دارد. گنبد خوش ترکیب کاشی کاری شده نیز بر فراز گردنی استوانه ای بر پا گردیده است. گردنی گنبد خود دو بخش دارد که در قسمت بالا با خط بنایی مشکی بر زمینی آجری این عبارات دیده میشود: «قال الله تبارک و تعالی» و بعد متن آیةالکرسی آمده است. جملات «صدق الله العلی العظیم و صدق رسوله النبی الکریم» و نیز «و نحن علی ذلک من الشاهدین و الشاکرین و الحمدالله رب العالمین» مشاهده میشود و در زیر آن کتیبه دیگری با خط بنایی سه رگی بر زمینه آجری و پهنای زیاد شامل جملاتی چون یا برهان، یا غفران، یا سبحان و... می‌باشد. طرح گره فراز گنبد یکی از نمونه‌های زیبای نقش اندازیهای گنبدهای اصفهان است. کتیبه سنگ آرامگاه میرزا رفیعا نیز شامل ۲۵ بیت شعر است که نخستین آنها چنین است: فلک سنگ غم زد به جام رفیع• • • نمود آسمان تلخ کام رفیع تکیه میرزا رفیعا که در جنوب مزار تخت فولاد قرار داشت، اکنون خراب شده و اراضی آن جزو زمین فرودگاه اصفهان گردیده است و تنها گنبد مرقد میرزا رفیعا به دلیل ارزش هنری و تاریخی باقی مانده است. [۸۸]
تاریخ تخت فولاد، سید مصلح الدین مهدوی، ص۱۱۹.
[۸۹]
گنجینه آثار تاریخی اصفهان، لطف الله هنرفر، ص۶۳۱-۶۳۲.
[۹۰]
آثار ملی اصفهان، ابوالقاسم رفیعی مهرآبادی، ص۸۵۶.
۹ - پانویس
۱۰ - منبعسایت فرهیختگان تمدن شیعه، برگرفته از مقاله«سیدمحمد رفیعای نایینی». |